باب الصفاباب الصفا از درهای ضلع جنوبی مسجدالحرام روبه روی صفا که به سبب نزدیکی با کوه صفا به این نام شهرت یافت. ۱ - سبب نامگذاریباب الصفا سومین در از سمت شرق در دیوار جنوبی مسجدالحرام بود که به سبب نزدیکی با کوه صفا به این نام شهرت یافت. [۳]
نصب الرایه، الزیلعی، ج۳، ص۱۳۴.
[۴]
تاریخ عمارة الحرم المکی، فوزیه حسین مطر، ص۱۵۹.
این ورودی به سبب قرار گرفتن در برابر خانه‌های بنی عدی بن کعب، از تیره‌های قریش، در دوران جاهلیت به باب بنی عدی شهرت داشت. در پی نبردی که میان بنی عدی و بنی عبدالشمس روی داد، بنی عدی خانه‌های خود را ترک کردند و از آن پس، این ورودی به سبب جای داشتن در برابر خانه‌های بنی مخزوم، به باب بنی مخزوم مشهور شد. در گزارش برخی رویدادها مانند بیرون آمدن پیامبر از این باب به سوی صفا [۱۰]
نصب الرایه، الزیلعی، ج۳، ص۱۳۴.
[۱۱]
تلخیص الحبیر، ابن حجر العسقلانی، ج۷، ص۲۷۱.
از آن با نام باب بنی مخزوم یاد شده است. در محاصره مسجدالحرام به دست حجاج بن یوسف ثقفی برای سرکوب قیام عبدالله بن زبیر به سال۷۳ق. پاسداری از این باب به نیروهای اردنی وا گذار شد.۲ - موقعیت بابباب الصفا تا نیمه سده دوم ق. به شکل یک ورودی بود و در گسترش‌های مسجد، جایگاه آن به موازات مکان پیشین جابه جا می‌شد. به سال ۱۶۷ق. در گسترش دوم دوران مهدی عباسی (حک: ۱۵۸-۱۶۹ق.) در پی توسعه مسجد از سمت جنوب، نخستین بار برای آن دری ساختند که بزرگ‌ترین در مسجد با چندین ورودی بود.این در پنج طاق و ورودی بر چهار ستون داشت که ارتفاع چهار ورودی ۵/۱۳ ذرع (کمی بیش از ۵/۶ متر) و ارتفاع ورودی وسطی ۱۴ ذرع (نزدیک هفت متر)بود و زائران می‌توانستند به تاسی از پیامبر، از بالای کوه صفا، کعبه را از درون آن ببینند. [۱۷]
مستفاد الرحله، قاسم بن یوسف التجیبی السبتی، ص۲۲۷.
پهنای باب الصفا ۳۶ ذرع (بیش از ۵/۱۷متر) گزارش شده است.از آن جا که این در از سطح مسجد بالاتر بود، با ۱۲یا شش پله به صحن مسجد می‌رسید. [۲۱]
اخبار مکه، فاکهی، ج۲، ص۱۹۱.
در پله چهارم، سنگی سیاه قرار داشت که نشان گام پیامبر بر آن نقش بسته بود. بعدها این اثر بریده شد، به گونه‌ای که سرانگشتان مبارک حضرت رو به سوی مسجد گشت. [۲۳]
سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو، ص۱۲۷-۱۲۸.
۲.۱ - نقوش باباز چهار ستون باب الصفا، دو ستون میانی با نقش و نگارهای متنوع تزیین گشته و بر آن‌ها عباراتی با روکش آب طلا نقش بسته بود. ابن جبیر (م. ۶۱۴ق.) گزارشی کامل از نوشته‌های این دو ستون ارائه داده است. به گزارش وی، بر روی یکی از این دو ستون میانی، به فرمان مهدی عباسی در سال ۱۶۷ق. برای گسترش مسجدالحرام از سمت باب صفا به گونه‌ای که کعبه در وسط قرار گیرد، اشاره گشته است. بر ستون دیگر همین ورودی، از اقدام مهدی برای گسترش مسجد از جانب صفا و توسعه منطقه پیرامون مسجد یاد شده است. نیز در زیر نوشته‌های هر دو ستون، فرمان مهدی در گسترش ورودی میانی صفا که در مسیر حرکت پیامبر بوده، تکرار گشته است. در برخی نوشته‌های معاصر، از عباراتی دیگر بر ستون‌های باب یاد شده است؛ از جمله: آیه ۵۶ احزاب : {ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما} و نیز صلوات بر پیامبر و دعا در حق خاندان ایشان؛ و نیز کلماتی گواه بر آن که این نوشته‌ها و تزیینات به دست کوفیان انجام گرفته است. [۲۶]
تاریخ عمارة الحرم المکی، فوزیه حسین مطر، ص۱۴۸-۱۴۹.
۲.۲ - ساخت ستونبه فرمان مهدی عباسی، درون مسجد و روبه روی ورودی میانی، دو ستون برای مشخص شدن مسیر حرکت پیامبر از مسجد به سوی صفا ساخته شد. بر روی یکی از این دو ستون، عباراتی شامل دستور ساخت این دو ستون از سوی مهدی و دلیل ساخت آن و نام یقطین بن موسی (م. ۱۸۶ق.) و ابراهیم بن صالح (م. ۱۷۶ق.) از کار گزاران این گسترش، نوشته شده بود.بر ستون دیگر، جمله «الله اولی بالمؤمنین» را نگاشتند که در سده سوم ق. به سبب فرسودگی، به سختی خوانده می‌شد. ۲.۳ - ساخت در چوبیبه سال ۸۲۵ق. در دوران حکومت سیف الدین برسبای مملوکی (حک: ۸۲۵-۸۴۱ق.) در چوبی جدیدی برای ورودی میانی این باب، به دست امیر مقبل قدیدی، کارگزار گسترش حرم، ساخته شد. [۳۰]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۳، ص۷۵۷.
۲.۴ - بازسازی در حکومت عثمانیبه سال ۹۸۴ق. در حکومت مراد سوم عثمانی (حک: ۹۸۲-۱۰۰۳ق.) همه پنج ورودی این باب، با دو لنگه در چوبی بازسازی شد. بر بالای هر یک از ورودی‌ها، طاقی با نمای سنگی و رنگارنگ ساختند. پهنای ورودی میانی، سه متر و دو ورودی کنار آن، دو متر و دو ورودی کناری ۵/۱ متر بود. ارتفاع ورودی وسطی نیز از دیگر ورودی‌ها بیشتر بود و از ارتفاع ورودی دو طرف آن به ترتیب کاسته می‌شد. از ورودی میانی، کعبه قابل مشاهده بود. نیز بر بالای این طاق‌ها ۲۹ کنگره با تزیینات به سبک معماری رومی ساخته شد که بر بالای هر یک از آن‌ها عباراتی با خط ثلث در قابی مستطیل نوشته بودند. هنگام ورود به مسجد، بر بالای نخستین ورودی از سمت شرق، پس از بسمله، آیه ۱۵۸ بقره : {ان الصفا و المروة من شعائر الله فمن حج} و بر بالای ورودی دوم، ادامه همان آیه: {البیت او اعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما و من تطوع خیرا فان الله شاکر علیم} نقش بسته بود. بر بالای ورودی میانی، آیه ۱۳۳ آل عمران : {و سارعوا الی مغفرة من ربکم و جنة عرضها السماوات و الارض} و بر ورودی چهارم، ادامه همان: {اعدت للمتقین الذین ینفقون فی السراء و الضراء و الکاظمین} و بر ورودی پنجم، ادامه آن آیه: {الغیظ و العافین عن الناس و الله یحب المحسنین} نگاشته شده بود. ارتفاع این در از کف مسجدالحرام ۱۰ پله بود. برای هر ورودی، دو لنگه در چوبی تدارک دیده بودند. [۳۳]
تاریخ عمارة المسجد الحرام، حسین عبدالله باسلامه، ص۱۲۲.
[۳۴]
تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجد الحرام، طه عبدالقادر، ص۱۰۰-۱۰۱.
۳ - اهمیت این دربه گزارش برخی منابع، این در محل ورود حضرت ابراهیم و فرزندش اسماعیل برای انجام مراسم حج بوده است. [۳۵]
علل الشرایع، الصدوق، ج۲، ص۵۸۶.
نیز گزارش داده‌اند که در ماجرای ستیز قریش برای نصب حجرالاسود، پیامبر از همین در وارد مسجد شد. [۳۶]
الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی، ص۸۵.
[۳۷]
منائح الکرم، علی بن تاج الدین السنجاری، ج۱، ص۴۵۷.
همچنین گفته‌اند که ایشان همراه امام علی علیه‌السّلام و حضرت خدیجه برای اقامه نماز، از این در وارد مسجد می‌شدند. [۳۸]
الفصول المختاره، المفید، ص۲۷۴.
[۳۹]
المناقب، الخوارزمی، ص۵۶.
[۴۰]
کشف الغمه، علی بن عیسی الاربلی، ج۱، ص۸۲.
۳.۱ - خروج پیامبر از این در به سوی صفاخروج پیامبر از این در به سوی صفا و همسایگی آن با مسعی، اهمیتی ویژه به این در بخشیده است. به همین روی، بیرون آمدن حاجیان از این در پس از طواف برای انجام سعی، مستحب شمرده شده [۴۱]
المهذب، القاضی ابن البراج، ج۱، ص۲۴۰.
[۴۲]
المختصر النافع، المحقق الحلی، ص۹۵.
و بزرگان و صاحبان مناصب، از این سنت در دوره‌های گوناگون یاد کرده‌اند. [۴۴]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۱، ص۵۴۵-۵۴۶.
[۴۵]
بلوغ القری، عبدالعزیز بن فهد المکی، ج۲، ص۹۱۱.
[۴۶]
بلوغ القری، عبدالعزیز بن فهد المکی، ج۳، ص۱۷۶۵.
[۴۷]
نیل المنی، جارالله محمد بن فهد المکی، ج۲، ص۷۲۵.
در دوران ممالیک، امیران مکه پس از دریافت خلعت امارت، با موکب رسمی خویش از باب الصفا بیرون می‌شدند. [۴۸]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۳، ص۵۷۹-۵۸۰، ۶۰۵.
[۴۹]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۴، ص۱۹۶.
[۵۰]
بلوغ القری، عبدالعزیز بن فهد المکی، ج۲، ص۱۰۴۲.
این کار به عنوان یک رسم از جانب دیگران تقلید شد و آن‌ها با دریافت مناصب دولتی، بدون موکب پس از پوشیدن خلعت، از این در بیرون می‌رفتند. [۵۱]
اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد، ج۳، ص۶۰۵.
۴ - منابعاتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق؛ اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛ الاعلام باعلام بیت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالی (م. ۹۹۰ق.)، به کوشش هشام عبدالعزیز، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق؛ بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری: عبدالعزیز بن فهد المکی (م. ۹۲۰ق.)، به کوشش صلاح الدین و دیگران، دار القاهره؛ تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ تاریخ عمارة الحرم المکی الشریف: فوزیه حسین مطر، جده، تهامه، ۱۴۰۲ق؛ تاریخ عمارة المسجدالحرام: حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، ۱۴۰۰ق؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مکه، جامعة‌ام القری؛ تلخیص الحبیر: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق.)، دار الفکر؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق.)، به کوشش التازی، رباط، المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق؛ رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م. ۶۱۴ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (م. ۹۶۵ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق؛ سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق.)، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش؛ شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛ علل الشرایع: الصدوق (م. ۳۸۱ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق؛ الفصول المختاره: المفید (م. ۴۱۳ق.)، به کوشش جعفریان و دیگران، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق؛ کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (م. ۶۹۳ق.)، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ق؛ المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق.)، دار الفکر؛ المختصر النافع: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق.)، تهران، البعثه، ۱۴۱۰ق؛ مستفاد الرحلة و الاغتراب: قاسم بن یوسف التجیبی السبتی (م. ۷۳۰ق.)، به کوشش عبدالحفیظ، لیبی ـ تونس، دار العربیه للکتاب؛ المناقب: الخوارزمی (م. ۵۶۸ق.)، به کوشش مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق؛ منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق؛ المهذب: القاضی ابن البراج (م. ۴۸۱ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق؛ نصب الرایه: الزیلعی (م. ۷۶۲ق.)، به کوشش ایمن صالح، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۱۵ق؛ نیل المنی بذیل بلوغ القری: جارالله محمد بن فهد المکی، به کوشش الهیله، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۰ق؛ وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. ۵ - پانویس
۶ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «باب الصفا». |